Historia parafii św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim

nierozerwalnie splata się z dziejami samego miasta. Obie wspólnoty – miejska i

kościelna – powstawały równolegle i wzajemnie się kształtowały, stanowiąc

fundament duchowy, społeczny i organizacyjny tej ziemi przez siedem stuleci.

Nowe Miasto Lubawskie zostało założone w 1325 roku przez komtura

krzyżackiego Ottona von Luttenberga, który dokonał lokacji miasta na prawie

chełmińskim. Jako że Nowe Miasto było planowaną osadą o charakterze

administracyjnym i handlowym, już w momencie jego powstania uwzględniono

także budowę świątyni i utworzenie parafii, by zapewnić nowym mieszkańcom

opiekę duszpasterską i życie sakramentalne.

Wkrótce po lokacji rozpoczęto budowę kościoła parafialnego, który został

poświęcony św. Tomaszowi Apostołowi — patronowi wątpiących, ale też

głęboko szukających prawdy. Wybór tego patrona symbolicznie oddaje ducha

parafii: gotowość do trwania przy wierze, ale i do ciągłego poszukiwania głębi i

sensu w relacji z Bogiem. Tytuł kościoła pierwszy raz jest odnotowany w

źródłach w 1647 r.

Kościół, zbudowany w stylu gotyckim, przez wieki był wielokrotnie

przebudowywany i odnawiany. Jego charakterystyczna ceglana wieża i

zabytkowe wnętrze do dziś świadczą o średniowiecznych korzeniach świątyni.

Od samego początku parafia była centrum nie tylko religijnym, ale też

edukacyjnym i kulturalnym – przy kościele działała szkoła parafialna, a

duchowni odegrali ważną rolę w rozwoju lokalnego społeczeństwa.

Parafia nowomiejska od XIV wieku należała do diecezji pomezańskiej, na

podstawie bulli „Cum ecclesiae Culmensi” z 1601 r. formalnie włączono Nowe

Miasto i okolice do diecezji chełmińskiej. W 1992 r. bullą „Totus tuus Poloniae

Populus” dekanat nowomiejski włączono do diecezji toruńskiej.

Na przestrzeni wieków parafia przeżywała czasy rozkwitu, ale i trudności –

wojny, zarazy, pożary, zmiany polityczne i społeczne. Mimo to zawsze

pozostawała ostoją wiary i jedności lokalnej społeczności.

Szczególnie trudnym okresem były wojny polsko-szwedzkie w XVII wieku,

zwłaszcza potop szwedzki (1655–1660), kiedy okolice Lubawy i ziemia

chełmińska ucierpiały zarówno na skutek działań wojennych, jak i grabieży.

Nowe Miasto nie zostało oszczędzone – zniszczeniu uległy zabudowania,

kościół został splądrowany, a życie religijne mocno ograniczone. W tych

dramatycznych okolicznościach parafia trwała, podnosząc się dzięki ofiarności

wiernych i wytrwałości duchowieństwa.

Nie mniej bolesnym doświadczeniem dla parafian była epidemia dżumy, która

nawiedziła te tereny w XVIII wieku. Wiele rodzin zostało dotkniętych śmiercią,

a posługa kapłanów, często wykonywana z narażeniem życia, nabrała jeszcze

głębszego wymiaru duchowego i wspólnotowego.

Na przestrzeni dziejów parafia miała wielu znakomitych duszpasterzy. Wśród

nich na szczególną pamięć zasługuje ksiądz Jan Ewertowski– gorliwy kapłan,

społecznik i patriota. Proboszcz nowomiejskiej parafii od 1689 r. W czasie

swego duszpasterzowania skupił się na walce z protestantami i wielkim

budowniczym – odnowicielem kościoła. Dzięki jego staraniom powstawały

liczne ołtarze, a kościół został gruntownie odnowiony i stal się jedną z

najpiękniejszych świątyń diecezji chełmińskiej.

W 1882 r. wieku w wyniku spalenia kościoła w Łąkach do kościoła parafialnego

w Nowym Mieście przeniesiono łaskami słynącą figurę Najświętszej Maryi

Panny.

Kościół parafialny pw. św. Tomasza Apostoła, z gotyckim rodowodem i

charakterystyczną ceglano-kamienną wieżą, przez stulecia był świadkiem

najważniejszych wydarzeń w życiu miasta. To tutaj mieszkańcy szukali

pociechy w czasach niepewności, tu dziękowali za dar wolności, i tu dziś – po

700 latach istnienia – parafia nadal jest żywym sercem duchowej wspólnoty

Nowego Miasta Lubawskiego.

Parafię nowomiejską założyli Krzyżacy najprawdopodobniej przed rokiem 1320, a więc przed lokacją  NML. Najprawdopodobniej w istniejącej osadzie był drewniany kościół i urzędujący proboszcz.

Obecnie istniejący kościół jest trójnawową bazyliką z podniesioną nawą środkową i z wieżą. Wysokość nawy 17,7 m; naw bocznych 7,7 m., długość kościoła 54 m, szerokość 19 m, wysokość wieży 40 m.

Najstarsza część prezbiterium powstała ok. 1330 r. i posiada dwa okna od południa i jedno od północy, najprawdopodobniej część ta została dobudowana do drewnianego kościoła.

Cegła w najstarszej części kościoła jest analogiczna do cegły, z której zbudowano mury miejskie zaś cegła w nawach kościoła jest tożsama z cegłą bram miejskich. Pierwotnie prezbiterium nakryte było sklepieniem krzyżowym, obecnie jest to sklepienie kolebkowe z XVI w.

Nawy boczne rozpoczęto budować ok. roku 1350, obie nakryte są sklepieniami krzyżowymi.

Jak wiadomo zleceniodawcą budowy kościoła był Zakon w związku z czym był on budowany etapami, tak jak pozwalały na to środki finansowe.

W obecnym wystroju kościoła widoczne są etapy działalności dwóch wybitnych osób NM, a mianowicie wojewody Pawła Działyńskiego i jego żony Jadwigi Czarnkowskiej (XVII w.) oraz ks. Dr. Jana Ewertowskiego – proboszcza NM w latach 1689-1740.

Dzisiaj kościół p.w. św. Tomasza jest bazyliką mniejszą, który do tej rangi podniósł papież Paweł VI 21 października 1971 r., bazylika afiliowana jest do bazyliki większej Santa Maria Maggiore. Tytuł kościoła p.w. św. Tomasza pierwszy raz jest odnotowany w źródłach w roku 1647.

Z parafią nowomiejską nierozerwalnie związana jest historia klasztoru i kościoła w Łąkach bratiańskich, nieopodal NML. Legenda głosi, iż w tym miejscu matka Boska objawiła się dzieciom pasącym bydło nad Drwęcą, była to figura otoczona jasnością, znajdująca się na rzece i płynąca w górę. Została wydobyta przez starszych z wody na wysokości dzisiejszego klasztoru i przeniesiona do kościoła w NM skąd w nocy znikła. Następnego dnia pojawiła się na przydrożnej lipie, a ujrzeli ją dwaj żebracy. Otrzymali oni polecenie aby pójść do brata Jana, aby na tym miejscu zbudował kościół. Najprawdopodobniej kosztem Jana zbudowano kapliczkę i pierwszy drewniany kościół. Jednak inne wersje legendy mówią o tym, iż Jan  z Sandomierza kazał wyrzeźbić tylko figurę Matki Boskiej, a kapliczkę wystawił Filip von Kleberg ok. 1400/1401 r. Sama figura, która dziś znajduje się w ołtarzu głównym nowomiejskiej bazyliki ma 100 cm wysokości, pochodzi prawdopodobnie z XIV lub XV w. MB na prawej ręce trzyma dzieciątko, które zwraca się do niej i tuli, natomiast w lewej ręce trzyma berło srebrne. Dzieciątko zaś w obu rączkach trzyma kulę ziemską. Jest ukoronowana złotą koroną.

Od początku kultu MB w Łąkach zdarzały się cuda za jej przyczyną. Wiadomo zatem, iż często ludzie wracali uzdrowieni z Łąk, odzyskiwali wzrok, władzę w nogach. Wszystkie te wydarzenia sprawiły, iż franciszkanie, którzy tam mieszkali starali się o koronację cudownego obrazu MB. Koronacja obrazu odbyła się 4 czerwca 1752 r. i była to jedenasta uroczystość tego typu na ziemiach polskich.

Paweł Działyński sprowadził franciszkanów-reformatów do Nowego Miasta w 1624 r. i osadził ich przy kościele św. Jerzego. Szwedzi w 1629 r. zburzyli klasztor i przedmieścia NML, tak oto zakończyła się krótka egzystencja zakonników w NM. Paweł Działyński wystawił zakonnikom nowy klasztor w Łąkach, w którym bracia zamieszkali od 1631 r., jednak został on spalony a następny dom 1638 r. był już murowany.

30 X 1810 Fryderyk Wilhelm III podpisał dekret znoszący wszystkie klasztory w Prusach. Natychmiast zamknięto wszystkie na Śląsku, w innych dzielnicach – wolniej. Kolejna kasat nastąpiła po Kongresie Wiedeńskim, dokonano jej w latach 1819-1823 i ocalały trzy klasztory -  reformatów w Brodnicy, łąkach oraz dominikanów w Chełmnie. Klasztor w Łąkach zamknięto dopiero we wrześniu 1875 r. W 1882 r, 5 maja we wieżę kościoła w Łąkach uderzył piorun, wyniesiono cudowną figurę do kościoła w NML.